เจดีย์ชัยยะมงคล สร้างขึ้นในสมัยพระนางเจ้าจามเทวี ปฐมกษัตริย์แห่งหริภุญชัยนคร ทรงโปรดให้สร้างเพื่อเป็นพุทธอนุสรณ์แห่งสถานที่ทรงประทับระหว่างทางขณะเสด็จกลับหริภุญชัย หลังจากเสร็จสิ้นพระราชภารกิจ ณ เขลางค์นคร ณ ที่แห่งนี้ พระองค์ทรงปฏิบัติธรรมปรารถความเพียรวิปัสสนากรรมฐานอันถือว่า เป็นการปฏิบัติครั้งสำคัญที่สุดของพระองค์ เพราะทรงได้ความสว่างกระจ่างแจ้งแห่งธรรมมะ เกิดปัญญาดวงตาเห็นธรรมในข้อธรรมมะที่ทรงพิจารณา “เป็นสถานที่แม่ได้พากเพียรพิจารณากำหนดรู้ในทุกข์ ข้อพลัดพรากจากของรัก เหตุแห่งความทุกข์อันเกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำเล่าในดวงจิต และการสมาธิวิปัสสนาเพื่อถึงซึ่งปัญญาดวงตาแห่งธรรมทำให้แจ้งในการดับทุกข์ข้อนี้ และในที่สุดก็ได้ความสว่างกระจ่างแจ้งในดวงจิต”

เจดีย์ชัยยะมงคล คือพุทธอนุสรณ์ที่ทรงมีชัยชนะแก่มาร มารทั้งภายนอกและภายใน ดั้งเดิมเป็นเจดีย์ขนาดใหญ่และสวยงาม พระนางจามเทวีได้ทรงผูกดวงเมืองของพระนครหริภุญชัยและเขลางค์นครไว้ด้วยกัน ไว้ภายในพระเจดีย์นี้ เป็นบ้านพี่เมืองน้องที่จะสมานสามัคคีกันตลอดไป

วัดพระพุทธบาทหริภุญชัย ห้วยทรายขาว เป็นพุทธสถานโบราณที่สำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดลำพูน ที่องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงมีพระมหากรุณาธิคุณสถาปนาประทับรอยพระพุทธบาทให้เป็นที่สักการบูชาแก่เหล่ามนุษย์ และเทวดาทั้งหลาย  ตั้งอยู่ในป่าเขตพื้นที่การศึกษา มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ วิทยาเขตหริภุญชัย ตำบลศรีบัวบาน อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน มีเนื้อที่ประมาณ 8 ไร่ ห่างจากถนนสายหลักซุปเปอร์ไฮเวย์เชียงใหม่-ลำปาง ประมาณ 5 กิโลเมตร และห่างจากเทศบาลตำบลศรีบัวบานประมาณ 10 กิโลเมตร

โดย พระครูปัญญาธรรมวัฒน์ (ครูบาอินทร) เป็นผู้ฟื้นฟู บูรณะก่อตั้งเป็นวัดขึ้นมาจากพื้นที่รกร้างมาเป็นเวลาอันยาวนาน ปัจจุบันหลวงพ่อครูบาเจ้าอินทร ได้มอบหมายให้ พระอาจารย์ขันธ์ ศิริจันโท ให้เป็นผู้ดูแลดำเนินการก่อสร้าง ตามประวัติจารึกปรากฏที่ขอบปูนรอบรอยพระพุทธบาท ได้เลือนรางไปมากแล้ว แต่พอจับใจความได้ว่ามีการสร้างศาลาครอบรอยพระพุทธบาท เมื่อปี พ.ศ.2258

จุลศักราช 1265 (พ.ศ.2446)โดยครูบาใจยา วัดพญาผาบ ได้มาบูรณะศาลาไม้ครอบรอยพระพุทธบาท 1 ศาลาบาตร 1 หลัง ศาลาที่พัก 1 หลัง พ.ศ.2490 ครูบาปัญโญ วัดศรีบัวบาน ได้มาบูรณะมณฑป ก่ออิฐถือปูน พ.ศ.2528 พระครูปัญญาธรรม (ครูบาอินทร) เป็นประธานพร้อมคณะศรัทธาได้มาก่อตั้งเป็นสำนักสงฆ์ โดยสร้างศาลาพัก 1 หลัง กุฏิที่พักสงฆ์ 2 หลัง โรงครัวแท็งค์น้ำ

ต่อมาพระครูปัญญาธรรมรัตน์ (ครูบาอินทร) ได้มีบัญชาให้พระอาจารย์ประกอบบุญสิริญาณโณ เข้ามาบูรณะดูแล เมื่อ วันที่ 21 มกราคม 2552 (แต่เนื่องจากพระอาจารย์ประกอบบุญ ไม่ได้จำพรรษาที่วัด  หรือไม่ได้ขึ้นมาวัดนานเพราะติดภารกิจสร้างวัดหลายแห่งและกิจอื่นอีกหลายประการ วัดจึงถูกปล่อยรกร้างอีกครั้งหนึ่ง

วันที่ 2 มิถุนายน 2552 พระครูศิริวรธรรม เจ้าคณะตำบลศรีบัวบาน ได้มอบหมายให้พระอาจารย์ขันธ์  สิริจฺนโท ทำการ บูรณะวัดขึ้นมาใหม่ เพื่อเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ ควรแก่การสักการะบูชาของพุทธสาสนิกชน และความเจริญรุ่งเรืองของ พระพุทธศาสนาต่อไปในภายภาคหน้า

วัดพระพุทธบาทหริภุญชัย ห้วยทรายขาว ตั้งอยู่ที่ตำบลศรีบัวบาน อำเภอเมือง จังหวัดลำพูน ซึ่งอยู่ในเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ แม่ธิ-แม่ตีบ ล่าสุดได้รับมอบใบอนุญาตให้เป็น “พุทธอุทยานสงฆ์”ดังนั้นอนาคตอันใกล้นี้ วัดพระพุทธบาทหริภุญชัย ห้วยทรายขาว จะได้ทำโครงการสร้างลานธรรม เพื่อใช้เป็นสถานที่ในการปฏิบัติธรรม และนั่งสมาธิ ตลอดจนเพื่อใช้เป็นสถานที่ในการเผยแพร่พระพุทธศาสนา สร้างผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ เพื่อเป็นพุทธศาสนิกชนที่ดีต่อไป

พญายีบาได้ปกครองอาณาจักรหริภุญชัยต่อจากพระโยทะซึ่งพญาโยทะได้ครองราชอาณาจักรนี้นานถึง74 ปีเมื่อพญาโยทะสิ้นพระชนม์ พญาญีบาจึงได้ปกครองอาณาจักรแห่งนี้ต่อ ก่อนที่จะถูกทำลายโดยพญามังราย แห่งอาณาจักรล้านนา โดยพญาญีบาเป็นกษัตริย์องค์สุดท้ายในอาณาจักรหริถุญชัย และเป็นการปิดฉากราชวงค์หริภุญชัยที่ปกครองมาตั้งแต่สมัยพระนางจามเทวีเป็นเป็นพระปฐมกษัตริย์พระองค์แรก ครั้นแล้วพญามังรายจึงทำอุบายเนรเทศขุนฟ้า ออกจาดเมืองฐานกบฏ ขุนฟ้าจึงได้ไปรับราชการอยู่กับพญาญีบา เจ้าเมทองลำพูนนานถึง 7 ปี และได้ทำอุบายต่างๆให้พญาญีบากดขี่ราษฎรจนชาวเมืองเกลียดชังพญาญีบา  ด้วยกลอุบายของขุนฟ้าที่ประจบสอพลอพญาญีบาทำให้ประชาชนเกลียดชัง  พญามังรายได้ยกทัพไปตีเมืองลำพูนได้อย่างง่ายดายในปี พ.ศ.1824 (จ.ศ643) พญาญีบาเสด็จหนีออกเมืองไปถึง ดอยกลางป่าก็นึกขึ้นได้ที่เสียรู้ขุนฟ้าเป็นไส้ศึกพญามังรายก็เสียใจหลั่งน้ำตาร้องไห้ สถานที่ที่น้ำตาตกจึงมีชื่อว่า ดอยพญาญีบาร้องไห้ มาจนทุกวันนี้