เจดีย์ชัยยะมงคล สร้างขึ้นในสมัยพระนางเจ้าจามเทวี ปฐมกษัตริย์แห่งหริภุญชัยนคร ทรงโปรดให้สร้างเพื่อเป็นพุทธอนุสรณ์แห่งสถานที่ทรงประทับระหว่างทางขณะเสด็จกลับหริภุญชัย หลังจากเสร็จสิ้นพระราชภารกิจ ณ เขลางค์นคร ณ ที่แห่งนี้ พระองค์ทรงปฏิบัติธรรมปรารถความเพียรวิปัสสนากรรมฐานอันถือว่า เป็นการปฏิบัติครั้งสำคัญที่สุดของพระองค์ เพราะทรงได้ความสว่างกระจ่างแจ้งแห่งธรรมมะ เกิดปัญญาดวงตาเห็นธรรมในข้อธรรมมะที่ทรงพิจารณา “เป็นสถานที่แม่ได้พากเพียรพิจารณากำหนดรู้ในทุกข์ ข้อพลัดพรากจากของรัก เหตุแห่งความทุกข์อันเกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำเล่าในดวงจิต และการสมาธิวิปัสสนาเพื่อถึงซึ่งปัญญาดวงตาแห่งธรรมทำให้แจ้งในการดับทุกข์ข้อนี้ และในที่สุดก็ได้ความสว่างกระจ่างแจ้งในดวงจิต”

เจดีย์ชัยยะมงคล คือพุทธอนุสรณ์ที่ทรงมีชัยชนะแก่มาร มารทั้งภายนอกและภายใน ดั้งเดิมเป็นเจดีย์ขนาดใหญ่และสวยงาม พระนางจามเทวีได้ทรงผูกดวงเมืองของพระนครหริภุญชัยและเขลางค์นครไว้ด้วยกัน ไว้ภายในพระเจดีย์นี้ เป็นบ้านพี่เมืองน้องที่จะสมานสามัคคีกันตลอดไป